تعارض منافع

«منفعت» یکی از اصلی ترین انگیزه های بشری برای انجام هر فعالیت است، به عبارت دیگر انسان، در تصمیمات و اقدامات خود همواره منافعی را دنبال میکند که محرک اصلی او می باشد.

اما دامنه این منافع به قدری گسترده است که گاه مانند دو رقیب در مقابل یکدیگر قرار میگیرند و انتخاب یکی، سبب تضعیف دیگری و یا حتی از میدان بدر کردن آن خواهد شد. این تقابل منافع تا جایی که دامنه فردی یا خانوادگی داشته باشد، مشکلی ایجاد نخواهد کرد، اما اگر در دو راهی انتخاب میان منافع فردی و منافع اجتماعی قرار گرفته باشد، به شکلی که انتخاب منفعت شخصی، منافع جامعه را با خطر روبرو کند با مفهوم «تعارض منافع» (conflict of interest) روبرو خواهیم بود.

تعارض منافع به شرایطی اطلاق میشود که شخص، حزب، گروه، یا سازمانی مخیر شود میان انتخاب منفعت عموم جامعه یا منافع فردی، به گونه ای که انتخاب یکی سبب تضعیف دیگری گردد.

برای مثال راننده ای که میان رعایت قوانین رانندگی و زودتر رسیدن به مقصد قرار دارد.

پزشکی که میان دو راهی کسب درآمد یا درمان رایگان یک بیمار محروم ایستاده است.

شخصی که میان ایستادن در صف یا جلو زدن و سریعتر انجام شدن کار قرار میگیرد.

اینها و ده ها نوع از این مثالها، نمونه ای از تعارضات منافع است که روزانه بارها و بارها تکرار میشود. اما شکل گیری فضای تعارض منافع در عرصه سیاسی و گلوگاه های تصمیم گیری های اجتماع، سبب لغزشهایی خواهد شد که در یک گستره عام، حیات و شرایط زیست همه جامعه را تحت تاثیر قرار میدهد.

تعارض منافع در برنامه ریزی های کلان اجتماعی سبب به هم ریختگی فکری و فساد تصمیم گیری میشود. بطوری که فرد یا حزب و یا حتی سازمان قرار گرفته در دو راهی تصمیم گیری، بدلیل تعارضی که منافع فردی با منافع جمعی دارد، ممکن است یا قدرت تشخیص و تصمیم درست  نداشته باشد، یا در بیشتر موارد عامدانه تمایل به انتخاب أهم و اتخاذ تصمیم صحیح که منافع همگانی را تأمین کند ندارد.

این تقابل منفعت، هر چه در لایه های بالاتر قدرت، و در اصلی ترین جایگاههای تصمیم گیری یک جامعه رخ دهد، به همان نسبت خطرناک تر و آسیب زا تر خواهد بود. به عنوان مثال نماینده ای که طرح شفافیت آرا را امضا میکند، اما در هنگام رای گیری با آن مخالفت میکند.

نمایندگانی که به طرح تحقیق و تفحص از مجلس رای منفی میدهند.

یا وزیری که در جایگاه وزارت بهداشت باید حافظ منافع جامعه برای درمان کم هزینه باشد، اما خود مالک چند بیمارستان خصوصی است.

وزیری که جایگاه وزارت به او میگوید آموزش همگانی و رایگان را ترویج کند، اما خود مالک آموزشگاه خصوصی است. ( اعم از مدرسه یا دانشگاه)

سازمانی که باید برای پایان دادن به رقابت تحصیلی کنکور اقدام کند، خود یکی از بنام ترین موسسات خدمات کنکور را اداره میکند.

این ها تعارضات منافعی است که نمیتوان منکر آن شد که هنگام تصمیم گیری، سبب لغزش و فساد در انتخاب شده و عواقب آن یک جامعه را درگیر خواهد کرد.

حقیقت این است که بخشی از راه حل تعارض منافع، به حاکمیت وجدان و پایبندی به دین و اخلاق بر میگردد اما تجربه جوامع موفق بویژه اتحادیه اروپا برای مقابله با این مسئله نیز نشان داده است که استفاده از مکانیزم شفافیت، تا حدود بسیاری این معضل را کنترل خواهد کرد.