دستکندِ سامن؛ شهری اسرارآمیز در دلِ خاک
حدود ۲ دهه از کشف «دستکند سامن» میراثی به جا مانده از دوران اشکانیان می‌گذرد، مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از معماری هزارتوی تاریخ که بسترهای مناسب گردشگری را برای پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین فراهم کرده است.
به گزارش دولت بهار به نقل از ایرنا؛ جهان شهر ملایر ظرفیت‌ها و داشته‌های فراوانی در حوزه گردشگری دارد تا در هر فصلی از سال بتواند دروازه‌های خود را به روی گردشگران داخلی و خارجی باز کند، از نخستین مجموعه تفریحی و توریستی «مینی‌وُرلد» ایران و خاورمیانه گرفته تا «ارگ باستانی نوشیجان»، باغ تاریخی سیفیه و گل سر سبد گردشگری این شهرستان، «دستکند سامن» است که ظرفیتی منحصر به فرد در استان همدان به شمار میرود.
«شهر زیرزمینی سامن»، شهری دستکند در ۱۵ کیلومتری ملایر است که سال ۸۴ از دل زمین سر برآورد و قدمت آن گویای عظمت و تاریخ کهن استان همدان است و طبق گفته کارشناسان ۶ فصل از این دستکند سامن کاوش شده و این مجموعه بکر و دست نخورده برای گردشگران است که می‌تواند اقتصاد این منطقه را با حضور گردشگران داخلی و خارجی متحول کند.
مجموعه دستکند زیرزمینی سامن در شهر سامن(جنوب شهرستان ملایر) واقع شده و یکی از آثار مهم تاریخی استان همدان به شمار میرود، این اثر در بستری از سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده و تمام مجموعه در زیر معابر، منازل و ساختمان‌های اداری واقع شده که بین سه تا پنج هکتار وسعت دارد.
نوع ساخت و معماری و قرار گرفتن راهروهای دستکند سامن نه تنها در ایران بلکه در دنیا بی‌نظیر و منحصر به فرد است و سال‌ها پیش از این، محلی‌های این منطقه اذعان داشتند که زاغه‌هایی در دل زمین نهفته‌است که کارشناسان میراث فرهنگی موفق به ورود به شهر زیرزمینی سامن نشده بودند و نمی‌دانستند که راه ورود به این منطقه کجاست، سال ۱۳۸۴ بود که شرکت مخابرات استان همدان حین کار و حفاری و اجرای فیبرنوری و به صورت اتفاقی، به فضاهای شهر زیرزمینی سامن برخورد کرد و راه ورودی نمایان شد.
این اتفاقی ناب و خوشایند برای شهرستان ملایر بود که در عرصه گردشگری رقم خورد و امروز دستکند سامن به عنوان پازلی از تاریخ این کهن شهر ایران، به عنوان یکی از اولویت‌های میراث فرهنگی قرار گرفته تا با ادامه کاوش‌ها و تامین زیرساخت‌ها، پذیرای گردشگران بیشتری در ایام مختلف سال باشد.
سال ۱۳۸۶ اولین فصل کاوش در دستکند سامن آغاز شد و تاکنون پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل شده است، تاکنون بیش از ۸۰ اتاق و فضاهای بزرگ و کوچک در این شهر پنهان کشف شده که به علت رطوبت زیاد بخش عظیمی از این مکان هنوز در دل سنگ‌ها پنهان باقی‌مانده و بخش‌های کشف نشده بیشتر در عمق ۶ متری قرار دارد که کار را برای باستان شناسان سخت می‌کند.
طبق بررسی‌های اولیه احتمال میرود قدمت این مکان به قبل از سلسله اشکانیان بازگردد و قدمت آن سه هزار و ۵۰۰ سال است، شاید وسعت این شهر از ۱۶۰ تا ۱۳۰ پیش از میلاد به بیشترین حد خود رسیده و برای انجام مراسم مذهبی درست شده باشد، این مکان به مرور زمان در دوره‌های تاریخی وسعت یافت و اتاقها و راهروهای این شهر قدمت‌های متفاوتی دارند، به نظر می‌رسد آنچه در حال حاضر از این مکان کشف شده تنها بخش کوچکی از این شهر باشد.
اتاقها و فضاهایی تودرتو که همگی به هم راه دارند، آن‌قدر شیبه هم هستند که در برخی مواقع بازدیدکنندگان بدون راهنما راه را گم می‌کنند و گاهی به دلیل شباهت فکر می‌کنند همان مسیر قبلی است، در حالی که به نظر می‌رسد برخی مجموعه‌ها قرینه یکدیگرند، با کاوشهای انجام شده تاکنون در این شهر زیرزمینی، اسکلت ۶۰ نفر و مقداری سفال و ظرف، مهر، ظرف مسی کتیبه‌دار، سکه و تعهدنامه کشف شده است.
مجموعه‌ها از طریق تونل‌هایی که به زحمت میتوان در آن راه رفت، به یکدیگر متصل‌اند و باید به صورت نشسته از آن‌ها عبور کرد، برای مسدود کردن مجموعه‌ها دریچه‌ای مانند تنور وجود دارد که گفته میشود اگر از طرف یک مجموعه روی دریچه یک درپوش سنگی قرار داده شود، به هیچ وجه قابل نفوذ نیست، به نظر می‌رسد این نوع تعبیه مکان، برای سیستم امنیتی باشد و ورود و خروج اضطراری نیز از این نقاط صورت می‌گرفته، این دریچه مجموعه بالا را به طبقه پایین وصل می‌کند و نقطه تلاقی دو بخش است.
دوره‌های تاریخی که دستکند سامن به تکامل رسید
دوره اول؛ طبق بررسی‌های صورت گرفته این شهر در طول تاریخ شاهد سه دوره استفاده بوده، علت شکل‌گیری این شهر پنهان به دوره اول بازمی‌گردد که طبق بررسی‌ها هسته اولیه شهر قدمت بیشتری از برخی از کانال‌ها و اتاقک‌های اطراف شهر دارد و این احتمال وجود دارد که این شهر برای انجام مراسمی خاص به‌طور پنهان درست شده است.
دوره دوم؛ در این دوره از تاریخ بیشترین استفاده از این مکان صورت گرفته که مربوط به سلسله اشکانیان است و با اینکه حفر این مکان بسیار پیشتر از اشکانیان صورت گرفته، اما استفاده مستمر و به نوعی دوران اوج خود را در زمان اشکانیان سپری کرده است.
دوره سوم؛ این دوره، دوره افول این مکان باستانی است که به نظر می‌رسد با کاسته شدن قدرت پادشاهان ایران همزمان باشد، در این دوره از این مکان به عنوان پناهگاه و تدفین مردگانی خاص استفاده میشده، این دوره از زمان حمله اعراب به ایران و جنگ نهاوند تا جنگ جهانی اول و حتی دوره قاجار ادامه داشته و موضوعی که همه باستان شناسان درباره آن اتفاق نظر دارند، مجهول بودن این شهر در تمام سه دوران خود است، به‌طوری‌که این مکان توسط افراد خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته و عموم مردم از این مکان مرموز اطلاع نداشته‌اند.
معماری دستکند سامن گونه خاصی از معماری است که در آن هیچ مصالحی برای تولید فضا استفاده نشده و با زدودن توده‌های صخره‌ای از بستر کوه و سنگ فضا تولید و در این نوع معماری، فضاها در اشکال متفاوت ایجاد شده‌اند و به نوعی بدون هیچگونه آسیبی به محیط پیرامون فضا در زیر بافت مسکونی شهر به وجود آمده است.
شهرزیرزمینی سامن؛ در صدر پربازدیدهای نوروزی
شهر زیرزمینی سامن یک گزینه مهم برای سفرها شده و به جاذبه‌های دیدنی و گردشگری استان همدان و شهرستان ملایر اضافه شده است، دیدن تاریخ و تمدنی که سه هزار سال پیش شکل گرفته و تاکنون نیز شکوه خود را حفظ کرده و دیدن بخشی از این مجموعه اسرارآمیز به طور قطع خالی از لطف نیست.
از آنجا که دستکند سامن یکی از پروژه‌های اولویت‌دار میراث فرهنگی شناخته شده، این مجموعه در فهرست پروژه‌های مهم نخستین سفر استانی رئیس جمهور به استان همدان قرار گرفت و ۲۰ میلیارد ریال اعتبار برای آن مصوب شد.
در آستانه نوروز ۱۴۰۳ معاون گردشگری اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان خبر از بازگشایی «دستکند سامن» ملایر داد که پس از ۱۸ سال انتظار دروازه‌های آن به روی گردشگران و مسافران باز شد و بیش از هفت هزار نفر از این جاذبه شگفت‌انگیز تاریخی بازدید کردند و بسیار مورد استقبال واقع شد.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان در همین رابطه به بازدید ۸۳۶ هزار و ۵۵۵ نفر گردشگران از موزه‌ها، بناهای تاریخی و جاذبه‌های گردشگری استان در ایام نوروز اشاره کرد و گفت: دستکند زیرزمینی سامن با استقبال کم‌نظیر گردشگران نوروزی روبه‌رو شده است.
به گفته «محسن معصوم‌علیزاده»؛ استان همدان دارای جاذبه‌های تاریخی، طبیعی، تفریحی و فرهنگی همچون غار علیصدر، آرامگاه بوعلی‌سینا، آرامگاه باباطاهر، محوطه تاریخی هگمتانه و کتیبه‌های گنجنامه است که هر یک جاذبه‌های منحصر به فردی است و از جمله آثار پربازدید در شهر همدان هستند و نوروز امسال شهرزیرزمینی سامن، باغ تاریخی سیفیه و مینی‌وُرلد در صدر پربازدیدترین آثار در شهرستان ملایر بود.
به گزارش ایرنا؛ مجموعه دستکند سامن در ۹۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر همدان و ۱۵ کیلومتری شهر ملایر واقع شده و در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۸۷ به شماره ۲۴۶۲۲ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
نظرات
شهر سامن با قدمت ده هزار سال ، یکی از قدیمی‌ترین زیستگاه های انسانی محسوب میشود . ((( برج خانقلی سامن ))) در محله چال خانقلی قرار دارد و با قدمت ۷۰۰ سال مربوط به دوره ایلخانان میباشد .برج خانقلی با ساختار استوانه ای و کاربری ، نمادی منحصر به فرد از دقت مهندسی و معماری مردمان منطقه است. ((( شهر زیرزمینی دستکند سامن))) اثری شگفت انگیز قدیمی ترین شهر زیر زمینی ایران و یکی از منحصر به فردترین شهر های زیر زمینی دستکند جهان است قدمت این شهر زیر زمینی بین ۳۵۰۰ تا ۱۰ هزار سال میباشد و متعلق به دوره پیشا تاریخ و دوران حکمرانی اقوام زاگرس نشین مانند لولوبیها ، گوتیان و کاسیها میباشد این شهر زیر زمینی در سه طبقه و در زیر شهر فعلی سامن قرار دارد . ((( مقبره سام و حام سامن ))) متعلق به دو فرزند نوح نبی (ع) با قدمتی حدود ۵۰۰۰ سال در آرامستان قدیمی سامن واقع شده است . این مقبره تاریخی و مذهبی قدیمی ترین و مهمترین مقبره پیامبرزادگان در ایران و خاورمیانه به شمار می رود. هر سه اثر در فهرست آثار کشوری ثبت ملی شده است و از جاذبه‌های گردشگری کهن شهر سامن می باشد . سامن در ۱۵ کیلومتری ملایر قرار دارد.
سامن یکی از قدیمی ترین و کهن ترین شهرها و زیستگاههای انسانی در ایران میباشد و شهر زیرزمینی دستکند سامن نیز ، قدیمی ترین شهر زیرزمینی ایران است از نظر باستان شناسی یکی از منحصر به فردترین شهرهای زیر زمینی جهان به شمار میرود . شهر زیر زمینی سامن ۳۵۰۰ تا ۱۰ هزار سال قدمت دارد. بر اساس کاوشهای باستان شناسی بیش از ۶۰ اسکلت انسانی در این مجموعه کشف شده است که تدفین چمباتمه ای در این مجموعه یک شیوه تدفین است که در آن بدن به صورت خمیده با زانوهایی رو به سینه قرار میگیرد و اشیایی همچون ظروف سفالی ابزار مفرغی و تزئینات شخصی به عنوان هدیه با متوفی دفن می شود از ویژگیهای تدفین در دوره های پیشا تاریخ، عصر مفرغ و آغاز عصر آهن محسوب میشود نخستین کاربرد آیینی این شهر زیرزمینی گورستان و محل تدفین مردگان بوده است در دوره های بعد این مکان به نیایشگاه پیروان آیین میترائیسم تبدیل شد و سپس در مقاطعی از تاریخ به پناهگاهی امن برای مردم در برابر یورش دشمنان بدل گردید شهر زیرزمینی سامن مجموعه ای حیرت انگیز از اتاقها و دالان‌های تو در تو فضاهای آیینی و مسیرهای مخفی است . که همگی در دل سنگ سخت گرانیت با دقت و مهارت تراشیده شده اند این شهر زیر زمینی بدون هیچ گونه مصالحی و در بستری از سنگ گرانیت در ۳ طبقه و در عمق ۴ تا ۶ متری زمین زیر شهر سامن ساخته شده و تا کنون فقط ۳ هکتار آن توسط باستان شناسان کاوش شده است همچنین وجود یک رشته قنات فعال چند هزار ساله در درون شهر زیرزمینی گواهی بر دانش مهندسی پیشرفته ساکنان باستانی منطقه دارد. به روایت مردم محلی برخی از راههای مخفی این شهر تا بیرون از محدوده امروزی سامن امتداد یافته اند قدمت این مجموعه حدود ۸۰۰ تا ۹۵۰ سال پیشتر از پیدایش حکومت مادها، هخامنشیان و آیین میترائیسم است و به دوره ای باز میگردد که اقوام کهن زاگرس نشین همچون لولوبی ها ، گوتیان و کاسی ها در این نواحی زندگی و حکمرانی میکردند از دیگر آثار تاریخی شاخص شهر ،سامن میتوان به برج خانقلی اشاره کرد که با قدمتی حدود ۷۰۰ سال به دوره ایلخانی تعلق دارد این بنای خشتی و گلی در محله چال خانقلی واقع شده و نمونه ای ارزشمند از معماری سنتی منطقه را به نمایش میگذارد . همچنین مقبره سام و حام دو فرزند حضرت نوح (ع) در آرامستان قدیمی سامن قرار دارد و براساس روایتهای معتبر تاریخی و دینی در ادیان یهودیت ، مسیحیت و اسلام و همچنین شیوه و روش معماری و نوع مصالح به کار رفته در پایه های بنای اولیه نشان میدهد که مقبره اولیه و اصلی ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قدمت دارد ولی قدمت مقبره فعلی به اواسط دوره قاجار باز میگردد که بر روی بناهایی از دوره ایلخانان و صفویان تجدید بنا شده است .نام گذاری شهر سامن نیز برگرفته از نام سام، فرزند نوح (ع) است. شهر زیرزمینی دستکند سامن برج خانقلی و مقبره سام و حام هر سه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اندو گنجینه ای ارزشمند از تاریخ آیین و فرهنگ کهن ایرانی را در دل خود جای داده اند.
مقبره سام و حام دو فرزند نوح نبی در سامن قرار دارد و قدیمی ترین مقبره پیامبرزادگان در ایران و خاورمیانه میباشد. بر پایه بیش از بیست منبع معتبر تاریخی و اسلامی از جمله آثار نویسندگانی چون ابن فقیه همدانی کتاب البلدان نگارش شده حدود ۱۲۰۰ سال پیش ، یاقوت حموی کتاب معجم البلدان ، زکریا قزوینی کتاب عجایب المخلوقات، اسطخری یکی از برجسته ترین جغرافیدانان جهان اسلام و کتابهای اللباب في تهذيب الانساب و روضه الصفا و مجمع التواريخ و قصص همچنین با استناد به آیه ۴۴ سوره هود، محل به گل نشستن کشتی حضرت نوح (ع) و فرزندانش کوه جودی در حوالی نهاوند کنونی دانسته شده است. در این منابع تأکید شده که بنای اولیه شهر نهاوند - که در متون کهن با نام( نوح آوند) شناخته میشده به دست حضرت نوح (ع) و فرزندانش پایه گذاری شده است. نوح نبی و فرزندانش سالهای طولانی از عمر خود را در این منطقه سپری و زندگی کرده اند. از میان فرزندان نوح (ع) ، دو تن به نامهای سام و حام در شهر سامن چشم از جهان فروبستند و پیکرشان در آرامستان قدیمی این شهر به خاک سپرده شده است. مقبره کنونی سام و حام که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده مربوط به اواسط دوره قاجار است. این بنا بر روی بناهای قدیمی تر مربوط به دوره های ایلخانی و صفویه تجدید بنا شده است؛ اما بررسی شیوه و روش معماری و نوع مصالح به کاررفته در پایه های مقبره و روایتهای تاریخی و دینی در سه آیین یهودیت مسیحیت و اسلام، قدمت بنای اولیه مقبره به ۵۰۰۰ سال قبل بازمی گردد یوشع دیگر فرزند حضرت نوح (ع) نیز در نزدیکی سامن در روستای سیاه کمر انوج، به خاک شده است. هرچند برخی از مردم به اشتباه این مقبره را بابا حسین می نامند اما بر پایه مستندات و روایات معتبر آن مکان آرامگاه یوشع، فرزند نوح نبی (ع) است.
برج خانقلی سامن در محله چال خانقلی قرار دارد و مربوط به دوره حکمرانی ایلخانان میباشد و ۷۰۰ سال قدمت دارد . این برج خشتی گلی با ساختار استوانه‌ای و کاربردی ، نمادی منحصر به فرد از دقت مهندسی و معماری مردمان سامن دارد قطر پایه‌های برج در حدود ۱۵ متر و ارتفاع آن در ابتدا در ۴ طبقه بوده است که در زمان جنگ جهانی اول در حمله روس‌ها ، طبقه بالایی آن با توپ تخریب شده است. طبقه اول و دوم برج از چینه ساخته شده و دارای سقف طاقی شکل است. طبقه سوم و چهارم از خشت خام و گل است و پوشش مسطح تیر چوبی دارند. بدنه این طبقات دارای سوراخ‌های مشبک است که علاوه بر جنبه زینتی، جهت تیراندازی به سوی دشمنان در نظر گرفته شده‌اند. این بنا یکی از چهار برج دیده‌بانی و دفاعی شهر سامن بوده است که در فواصل مختلف در اطراف شهر ساخته شده است .برج خانقلی در فهرست آثار کشوری ثبت ملی شده است و یکی از جاذبه‌های گردشگری کهن شهر سامن می باشد.